Voor de slachtoffers van het bombardement van Rotterdam
Een vergeten verhaal
Al jaren ga ik af en toe naar het Eendrachtsplein om te zien of de boom naast de ingang van het oude politiebureau, nu Heilige Boontjes Koffie, er nog staat.
Over een paar jaar kan deze boom officieel op de Monumentale Bomenlijst van Rotterdam.
Reden om aan de medewerkers van Heilige Boontjes te vragen of zij het verhaal van de boom naast hun ingang kennen. Nee, dat verhaal kennen ze niet. Ik had ook niet anders verwacht, want dit is een vergeten herdenkingsboom met een vergeten verhaal.
Ze is een taaie rakker, die alle ruzies en stadsvernieuwing wist te overleven. Ze is alleen maar wat ‘magerder’ geworden.
Dit is het verhaal van de herdenkingsboom naast de ingang van Heilige Boontjes.
Op 8 november 2022 is de boom door de gemeente in het bomensysteem opgenomen als Herdenkingsboom.
Men is verbaasd dat deze boom met haar verhaal 70 jaar lang niet bekend was.
Zij heeft de monumentale fase bereikt.
Om haar voor de toekomst veilig te stellen is standplaatsverbetering nodig.
Menselijk leed
Bij het bombardement van de Rotterdamse binnenstad op 14 mei 1940 kwamen veel mensen om. De schattingen variëren van 800 tot 1400 mensen. Zo’n 80.000 mensen werden dakloos. Ongeveer 30.000 gebouwen werden door de brand, als gevolg van het bombardement, verwoest. In de vijf jaren daarna kwam nog de vervolging van en de moord op Joden, zigeuners, verzetsstrijders en politieke tegenstanders van het naziregime. Een periode van geweld, honger, onderdrukking, arbeidsinzet in Duitsland en voor velen een leven in angst. “Niemand is te vertrouwen, je verraders slapen niet.”
Keuzes maken
Elk individu, de overheid en allerlei organisaties moesten een keuze maken hoe dit door te komen of zelfs te overleven.
Kort door de bocht was dit een keuze tussen:
– Samenwerken met de Duitsers, in de volksmond landverraders genoemd.
– ‘Neutraal zijn’, Je nergens mee bemoeien, conflicten vermijden en wegkijken.
– Grijs: samenwerken met de Duitsers ‘om de maatschappij niet te ontwrichten’.
– Verzet. Kleine, onafhankelijke groepen. Hun werkzaamheden varieerden van het verzamelen en verspreiden van informatie tot het plegen van aanslagen.
Wij en zij
Na de bevrijding waren de tegenstellingen tussen deze categorieën groot, er was een “wij en zij”. Wij: de ‘neutralen’ en op enigerlei wijze betrokken bij het verzet. Zij: mensen met een fout oorlogsverleden. Bijv. “Jij hebt mijn broer verraden, hij werd afgevoerd en is nooit meer teruggekeerd”, enz.
Voor bestuurders en politie was er een flinke uitdaging om een plat gebombardeerde binnenstad op te bouwen en voorkomen dat de Rotterdammers terecht kwamen in de cirkel van wraak en vergelding die de stad onleefbaar zouden maken.
Iedereen begreep dat de wederopbouw alleen kon lukken door met zijn allen de schouders eronder te zetten. Terugkijken hielp niet. Aan het verleden was niets meer te veranderen.
Een lichtreclame op de Coolsingel gaf dit duidelijk weer:
Aan den slag.
Rotterdammers weten van aanpakken.
Geen ruimte om doden te herdenken
Daardoor was er geen ruimte om de doden te herdenken. Hoe moet je met elkaar samenwerken en leven als je leeft met zulke grote oorlogstrauma’s en deze niet kunt verwerken? De kerken probeerden hier mee om te gaan, maar dat voorkwam niet dat er op allerlei plekken kleine monumentjes ontstonden, waarmee mensen hun doden wilden herdenken. Er was tenslotte geen graf om naar toe te gaan. Met deze kleine monumentjes probeerden mensen het verdriet en gemis een plekje te geven. Meestal werden deze plekjes na korte tijd vernield. Andere mensen wilden niet over de oorlog praten en er niet aan herinnerd worden. Het was nog te vroeg voor spijtbetuigingen en vergeving. Zo ontstonden er ruzies. Dat was best een probleem. De politie was er druk mee.
Een plek voor een gedenkmonument
Leden van het Rotterdams Philharmonisch Orkest en mensen om hen heen die tijdens de WOII in het verzet hadden gezeten, vonden dat het zo niet langer kon. Veel leden van het Rotterdams Philharmonisch Orkest woonden in de binnenstad van Rotterdam. Zij hadden niet alleen hun huis, maar ook hun vrouw en kinderen verloren. Zij besloten dat er een herdenkingsplek moest komen, die nou eens niet vernield zou worden en waar iedereen naartoe kon gaan. Een gedenkplaats voor Rotterdammers om hun doden te kunnen gedenken, maar ook om bewust te blijven van wat oorlog en massamoord kan aanrichten.
De coördinatie hiervan werd genomen door Willem Ganter. Voor de oorlog was hij 1e violist bij het Philharmonisch Orkest. Maar hij verhuisde tijdens de oorlog naar de achterste rijen om niet op te vallen. Deze orkestleden en mensen uit de kringen om hen heen zamelden geld in. Zij maakten de keuze voor de boomsoort en kochten een boom in Engeland: een Taxus baccata.
Maar voordat deze boom naar Nederland kon komen, moest er eerst een veilige standplaats gevonden worden.
Een veilige plek
Het politiebureau Eendrachtsplein werd door deze oud-verzetsmensen destijds als overheid vertrouwd. Daarom werd besloten dat deze herdenkingsboom in de tuin, naast de ingang van het politiebureau Eendrachtsplein zou komen. Rond 1947 werd met de gemeente een overeenkomst gesloten, waarin stond dat deze boom als herdenkingsboom bij de ingang van het bureau Eendrachtsplein mocht blijven staan, zolang het gebouw er ook zou staan.
Er wordt een oude Taxus verstuurd vanuit Engeland
Bij aankomst van de boom (rond 1947) schrok men van zijn omvang. Zij hadden in Engeland een boom besteld die 20 jaar oud zou zijn maar deze was wel erg groot. Een Taxus baccata groeit erg langzaam. Deze boom moest ouder zijn. Terug sturen ging niet meer, dat was te duur. Maar er was met het politiebureau en de gemeente afgesproken dat er een boom van maximaal 20 jaar oud besteld zou worden. Niet ouder en niet groter. Daarom werd deze boom bij aanplant naast het politiebureau Eendrachtsplein officieel geregistreerd als een herdenkingsboom met de leeftijd van 20 jaar. Het politiebureau accepteerde de omvang van deze boom.
Openbaar en vandalismebestendig
De herdenkingsboom in de tuin van het politiebureau Eendrachtsplein was minder voor iedereen toegankelijk. Er moest een herdenkingsmonument komen in de openbare ruimte, te allen tijde voor iedereen toegankelijk en vandalisme-proof. De gemeente Rotterdam wilde hier niet in investeren. Zij was alleen gericht op wederopbouw. Dat heeft nog jarenlang politiek gesteggel opgeleverd, totdat burgemeester van Walsum het beeld ‘Zadkine, de verwoeste stad’ op 15 mei 1953 onthulde.
Rotterdam kreeg het beeld cadeau van de directie van warenhuis De Bijenkorf. De Bijenkorf was van origine een Joods bedrijf en had veel personeel verloren tijdens de oorlog. Zij vonden een manier van herdenken waarin iedereen zich vinden kon.
Het beeld symboliseert door middel van een man zonder hart, zijn armen in wanhoop omhooghoudend, de dramatische verwoesting van het Rotterdamse centrum. Alleen de verloren mensen herdenken zou niet geaccepteerd worden. Daarom een beeld zonder hart, dat symboliseert: schade aan de stad Rotterdam, economie, gebouwen en mensen. Daar kon iedereen zich in vinden.
In deze tijd zouden we niet zeggen man, maar mens. Vrouwen telden toen nog niet mee.
Herdenkingsboom in nood
De herdenkingsboom bij de ingang van het politiebureau Eendrachtsplein heeft enorm te lijden gehad van de vele veranderingen in haar omgeving. Meer verkeer reed langs en de trambaan werd aangelegd. Er werden veel takken verwijderd en zelfs een deel van haar stam. De taxus is op oude foto’s tweestammig en is nu eenstammig. Ook de werkzaamheden voor de metro in 1983 hebben deze boom geen goed gedaan. Tegen ieders verwachting in overleefde zij dit alles. Ze was alleen wel wat ‘magerder’ geworden.
Boom mag niet meedoen met bomenroute
Deze herdenkingsboom voor de doden van het bombardement op Rotterdam bleef een omstreden boom.
De gemeente Rotterdam maakte een 4 km lange wandelroute langs ongeveer 20 bijzondere en monumentale bomen: “Bomenroute centrum. Soms monumentaal maar altijd met een verhaal”.
Deze herdenkingsboom werd niet in deze “Bomenroute centrum” opgenomen.
Toen ik daar naar vroeg kreeg ik dit antwoord: “Wij kunnen haar niet vinden”.
Ik interpreteerde dat als: “Deze boom kan niet meedoen als bijzondere boom met een verhaal”.
Het lijkt dat deze boom administratief niet gevonden kan worden. Op een kaartje van de gemeente over bijzondere bomen komt zij niet voor (zie bijlage).
Keuze van de boomsoort, herdenkingsboom Eendrachtsplein
Er werd lang nagedacht over de keuze van de boomsoort. Het moest een bijzondere, inheemse boom zijn, vaak toegepast op begraafplaatsen en bestand zijn tegen het leven in een stad.
Het werd de Taxus baccata, onze enige inlandse conifeer. In de symboliek staat de taxus voor de verbinding tussen leven en dood, verrijzenis in een ander leven, droefheid, rouw en hoop op een leven na de dood. Hij wordt al eeuwenlang toegepast op begraafplaatsen.
De bessen zijn niet giftig, maar de pit erin is dat wel! Dat was geen probleem, omdat er toen al geen paarden meer in het centrum van Rotterdam liepen die ervan zouden kunnen eten.
Geen ruzie
Dat deze boom een omstreden boom is, bleek toen ik in 2015 met Kees Marsman (een 80-plusser), voormalig medewerker van o.a. de Botanische Tuinen van de Universiteit van Utrecht, arboretum Trompenburg en dendroloog, door het centrum van Rotterdam liep.
Wij bekeken daar de monumentale, waardevolle en bijzondere bomen.
Welke bomen waren geschikt voor een bijzonder Bomenwandeling door het centrum van Rotterdam?
Toen ik hem deze herdenkingsboom bij het politiebureau Eendrachtsplein aanwees, reageerde hij boos: “Nee, die boom niet. Die mag niet genoemd worden, dan krijgen we weer die ruzies”.
Na wat doorvragen zei hij: “Ik wil aan die tijd niet herinnerd worden.”
Eerste monument voor de doden van Rotterdam
Daarmee blijft deze boom één van de eerste officiële herdenkingsmonumenten aan de doden door de bombardementen op Rotterdam, en misschien ook wel een herinnering aan de verzetsmensen in deze stad. Helaas tegenwoordig een vergeten boom. Een taaie rakker, die alle stadsvernieuwing wist te overleven. Zij is alleen maar wat ‘magerder’ geworden.
Edith Stuivenberg,
contactpersoon Bomenstichting,
Bestuurslid KNNV Natuurlijk Rotterdam
6 november 2022
Bronnen
https://anderetijden.nl/aflevering/392/Rotterdam-en-de-verwoesting-na-de-bommen
https://wederopbouwrotterdam.nl/artikelen/de-verwoeste-stad-onthuld
https://stadsarchief.rotterdam.nl/zoeken/resultaten/?mistart=25&mivast=184&mizig=299&miadt=184&miamount=25&milang=nl&miview=gal&mizk_alle=Eendrachtsplein%20&miaet=1
Meer informatie over de Taxus baccata
https://www.dodenakkers.nl/artikelen-overzicht/extra-s/bomen/taxus_venijn.html
https://bosplus.be/bosrevue/taxus-een-herintroductie-met-een-oude-bekende/#:~:text=Taxus%20is%20ook%20qua%20individuele,levende%20wezens%20van%20Europa%20plaatst
Kaartjes
De herdenkingsboom Eendrachtsplein staat niet op het kaartje met de bijzondere bomen van de gemeente.
